Op 1 november 2024 mocht ik een lezing geven bij de 42e editie van de Van der Leeuw-lezing in de Martinikerk als coreferent van auteur David Mitchell. De gehele lezing is hieronder terug te zien.

In de Volkskrant werd een artikel geplaatst waarin mijn lezing als coreferent terug te vinden is, samen met een fantastische illustratie van Maaike Canne:

Life in the Tower of Story heet de Van der Leeuw-lezing die de Engelse schrijver David Mitchell vrijdag in Groningen gaf, en die onder meer ging over het vertellen van verhalen, schrijven en het bestaan als ‘professioneel fantast’. Tower of Story is een verwijzing naar Leonard Cohens Tower of Song, waarin de zanger zich voorstelt hoe eenzame songwriters in een toren wonen en elkaar inspireren.

‘Door ‘song’ te veranderen in ‘story’ kreeg ik een mooi kader voor de lezing’, zei Mitchell vorige maand in een interview met de Volkskrant. ‘Want net als Cohen kan ik onderhand wel zeggen dat ik in die toren woon, een paar verdiepingen onder de echte meesters, meestal tot mijn grote tevredenheid.’

Coreferent bij de Van der Leeuw-lezing was Ionica Smeets. Zij nam op haar beurt de metafoor van de toren mee naar haar vakgebied. In The Tower of Science houden de bewoners van feiten, maar zouden ze best wat meer aandacht mogen besteden aan het vertellen van verhalen. Dit is Smeets’ lezing.

De lezing van coreferent Ionica Smeets

Enige tijd geleden gaf ik een lezing over wetenschapscommunicatie voor onderzoekers. Hoe praat je over wetenschap met mensen die niet in onze Tower of Science wonen? Ik sprak over het gebruiken van spanningsbogen, over het kiezen van slimme metaforen en het vermijden van jargon. Na afloop was de eerste vraag uit het publiek: ‘Is niet elke vorm van wetenschapscommunicatie eigenlijk gewoon liegen?’

De bewoners van de Tower of Science houden van feiten – en vinden het belangrijk dat die heel precies kloppen. Zeker in een tijd waarin we worden overspoeld door desinformatie en feitenvrije politiek, is het belangrijk om als wetenschappers te zorgen dat wat wij zeggen in elk geval klopt.

Maar betekent het dat wij dan mijlenver moeten blijven van de Tower of Story?Ik denk van niet en ik wil een aantal lessen destilleren uit het prachtige verhaal van David Mitchell. Lessen voor wetenschappers, maar ook voor alle andere experts die vertellen of schrijven over hun werk, maar niet zomaar alles mogen verzinnen – omdat de feiten moeten blijven kloppen.

Afwijken van de feiten

Bijna twintig jaar terug lunchte ik als wiskundepromovendus met een door mij zeer bewonderde wetenschapsjournalist. Ik vertelde hem dat ik graag over wiskunde zou schrijven voor de krant. Het eerste advies dat hij me ongevraagd gaf boven onze broodjes kroket, was dat ik vooral moest leren om af en toe af te wijken van de feiten.

Hij gaf als voorbeeld een reportage die hij schreef over een bezoek aan de deeltjesversneller van Cern in Zwitserland. Dat stuk begon met een bloemrijke beschrijving van hoe hij vanuit het vliegtuig de Alpen zag liggen – terwijl het in werkelijkheid te bewolkt was om iets te doen. Hij had voor de beschrijving een luchtfoto gebruikt.

Destijds fietste ik ontgoocheld terug naar het Mathematisch Instituut: de door mij zo bewonderde journalist had gelógen. Inmiddels snap ik dat hij volkomen gelijk had, de weersomstandigheden tijdens zijn vlucht waren niet relevant voor de wetenschappelijke feiten en zijn verhaal kreeg dankzij deze opening een aansprekend begin.

Feiten versus verhalen

De eerste les die ik uit de Tower of Story haal, gaat over de relatie tussen feiten en verhalen. David Mitchell vertelde hoe hij zich de geboorte van zijn zoon herinnerde. Dat was een verhaal. Maar hierbij had hij niets verzonnen ‘omdat sommige onderwerpen te belangrijk zijn om mee te morrelen’. Het is dus heel goed mogelijk om de feitelijke gebeurtenissen te vertellen als een verhaal, zonder te liegen.

Sterker nog, het is bijna onmogelijk om je alleen tot de kale feiten te beperken. Hóé je iets vertelt, bepaalt grotendeels hoe mensen de informatie interpreteren. Een berucht voorbeeld is het verschil tussen ‘De kans dat u over vijf jaar nog leeft is 20 procent’ en ‘De kans dat u binnen vijf jaar overlijdt is 80 procent’.

Beide zinnen betekenen hetzelfde, maar mensen nemen andere beslissingen als hun arts de eerste formulering gebruikt dan wanneer die de tweede kiest. Een richtlijn voor huisartsen schrijft voor om in dit soort gevallen ‘neutrale communicatie’ te gebruiken. Maar wat is hier in vredesnaam neutraal? Allebei de zinnen achter elkaar zeggen? Dat brengt patiënten eerder in verwarring dan dat het helpt. Moet je dan een tabel geven waarin alle informatie staat? Maar wat verzinnen mensen dan zelf in hun hoofd bij alle cijfers?

Winter, rendier, sokken

Mijn Noorse collega wetenschapscommunicatie-onderzoeker Jo Røislien geeft bij lezingen een geweldig voorbeeld om te laten zien hoe menselijke hersens werken. Hij – en nu ik – vraagt het publiek om aan drie woorden te denken. Het eerste woord is: winter. Het tweede: rendier. En het derde: sokken.

Ik vermoed dat velen van u het rendier in een winterlandschap hebben geplaatst. En heeft u het rendier misschien sokken aangetrokken? En welke kleur hebben de sokken? Ik heb dit experiment van Røislien inmiddels een paar keer herhaald en de ene vriend zat in een blokhut uit het raam naar dat rendier te kijken, met kerstsokken aan een haakje bij de haard. Een collega zag zichzelf warme sokken met rendieren aantrekken op een koude dag. Studenten bleken verbazingwekkend vaak de sokken op het rendiergewei te zetten. En bijna iedereen antwoordt dat de sokken rood zijn.

Schrijf jezelf niet weg

De tweede les die ik meeneem uit de Tower of Story is dat wetenschappers beter gebruik moeten maken van wat Mitchells ‘I-Was-Theres’ noemt, iwaths: beschrijvingen van een persoon, plaats of fenomeen die je alleen kunt geven als je er zelf bij was en die een verhaal meer overtuigingskracht kunnen geven.

De bewoners van de Tower of Science hebben nogal eens de neiging om zichzelf weg te schrijven. Het gaat immers om hun werk, om de wetenschap, en niet om de mensen erachter. Daarom lees je in wetenschappelijke artikelen veel passieve zinnen als ‘De vragenlijst over misleidende grafieken werd afgenomen op zeven locaties’ of ‘De streptomyceten werden in een petrischaaltje getest op antibioticumactiviteit’. Als mijn studenten dit soort zinnen opschrijven, zet ik erbij in de kantlijn: ‘Door wie? Door zombies?’

Mijn hypothese is dat wetenschappers geloven dat deze passieve vorm neutraliteit uitstraalt – en dat onderzoekers vooral zo schrijven als ze bang zijn dat anderen twijfelen aan hun objectiviteit. Albert Einstein maakte zich daar niet druk om en introduceerde zijn relativiteitstheorie vrolijk in de wij-vorm: ‘Wir wollen diese Vermutung (deren Inhalt im folgenden ‘Prinzip der Relativität’ genannt werden wird) zur Voraussetzung erheben.’ (‘We willen dit vermoeden (waarvan de inhoud hierna het ‘relativiteitsprincipe’ genoemd zal worden) tot uitgangspunt verheffen.’) Extra fijn detail: Einstein was de enige auteur van dit artikel, natuur-en wiskundigen bedoelen met ‘wij’ doorgaans ‘de lezer en ik’.

Maar door in de passieve vorm te schrijven, moffel je weg dat er achter wetenschappelijke onderzoeken mensen schuilgaan die waarden hebben, keuzen maken en al het werk doen. De grafiekenonderzoekers kozen locaties uit om hun vragenlijst af te nemen, reisden af naar al die plekken en spraken daar met allerlei proefpersonen. En andere onderzoekers stonden talloze uren in het lab om die streptomyceten te testen. Zij waren erbij! Waarom laten ze dat niet zien?

Functioneel beton

In ruil voor de lessen van David Mitchell die ik meeneem uit zijn lezing, bied ik hem hierbij graag een prachtige iwath uit de wetenschap aan. Ik werk in het Instituut voor Biologie in Leiden. Onze Tower of Science is niet van ivoor, dat is meer iets voor in verhalen, maar van functioneel beton. Mijn werkkamer bevindt zich tussen allerlei laboratoria, is strak ingericht en staat vol met allerlei mysterieuze en glimmende apparaten.

Na een lange vergadering over deprimerende bezuinigingen liep ik samen met een microbioloog terug naar onze gang. Hij zei dat ik even moest meekomen naar zijn lab. Hij zoekt naar nieuwe antibiotica en doet dat onder meer met streptomyceten. Mijn collega trok de deur van zijn steriel uitziende laboratorium open en ik rook ineens de geur van frisse aarde. En toen hij een koelkast vol petrischaaltjes opentrok, kwam daaruit de geur van een bos op een vochtige dag.

Daarna was ik weer klaar voor een lange werkdag. Mijn collega legde vervolgens uit dat die geur komt van de stof geosmine die deze streptomyceten van hem produceren. Het blijkt dat mensen voor deze stof een extreem lage geurdrempel hebben. Wetenschappers komen graag met dit soort wist-je-datjes aanzetten, en maken mooie verhalen regelmatig kapot door over te gaan op uitleggen in plaats van vertellen.

Wapens voor wetenschappers

In een tijd waarin influencers zich experts noemen over een onderwerp waarvan ze wat filmpjes hebben bekeken, zijn iwath’s een sterk wapen voor wetenschappers. Wie anders kan laten zien dat zij over unieke details beschikken die je alleen kunt kennen als je erbij was? (Nu ja, David Mitchell dus, die overal rondhangt om dit soort ervaringen te oogsten, maar gelukkig zijn er weinig mensen met zijn opmerkzaamheid en toewijding.)

Ik zou nog veel meer lessen uit de lezing van David Mitchell kunnen halen. Maar als wetenschapper ben ik dol op vaste patronen en al het goede komt in drieën: een sprookje heeft drie biggetjes, de thermodynamica heeft drie wetten en een scène heeft drie iwath’s nodig om geloofwaardig te zijn.

Dus beperk ik me tot drie lessen en de laatste gaat over het schrijfplezier dat de lezing Tower of Story uitstraalt. Mitchell denkt na over welke thema’s hij in een verhaal kan uitlichten, speelt met de volgorde van gebeurtenissen en kiest als woord-nerd precies de juiste synoniemen. In zijn lezing veranderde hij de klassieke structuur van het verhaal over de grote boze wolf, om het interessanter te maken en niet alleen voor zijn publiek, maar, naar ik vermoed, ook voor zichzelf.

Structuren binnen de wetenschap

De structuur van een wetenschappelijk artikel of wetenschappelijke presentatie is daarentegen vrijwel altijd hetzelfde. Eerst een lange en degelijke inleiding met daarin de achtergronden, theorie en verwijzingen naar eerder werk. Dan de onderzoeksmethoden. Daarna de resultaten en dan eindelijk een discussie over wat dit werk nu eigenlijk betekent.

Zo’n verhaal heeft een piramidevorm, van heel smal naar steeds breder. Journalistieke nieuwsberichten volgen dan weer precies de omgekeerde structuur: eerst lezen we waarom iets nieuwswaardig is in de introductie, daarna volgen de belangrijke details en dan aan het eind – als er nog ruimte is en de lezer nog niet is afgehaakt – de achtergronden. Dit heet ook wel de omgekeerde piramide.

Allebei deze structuren zijn degelijk en effectief, maar ook geestdodend saai. Waarom staan we onszelf niet vaker toe om ‘voor de lol wat aan te klooien met de structuur’, zoals David Mitchell doet? Dat betekent niet dat we een studie moeten opschrijven in zes verhaallijnen met elk een eigen stijl, waarbij die verhalen genest in elkaar liggen, of als de nummers op de albums van een fictieve band (al zou het geweldig zijn als iemand dat deed). Maar er zou meer moeten kunnen dan we doen.

Schrijven als corvee

Ik besefte tijdens het maken van deze lezing dat ik doorgaans bijzonder weinig plezier beleef aan het schrijven van wetenschappelijke artikelen. Het uitdenken en uitvoeren van het onderzoek vind ik interessant en uitdagend, maar het opschrijven voelt als corvee.

Op dit moment staan er zeventien wetenschappelijke artikelen op mijn to-dolijst, in verschillende fasen tussen ‘eerste versie maken’ en ‘verwerken van commentaar van de peerreviewers’. Die artikelen zijn als zeventien molenstenen. En het gekke is: ik hou in principe enorm van schrijven.

Al vijftien jaar schrijf ik elke week een column voor de Volkskrant en de uren waarin ik daaraan werk zijn vaak mijn lievelingsuren in de week. De column telt vijfhonderd woorden, precies genoeg voor een pakkende intro, een middenstuk waarin je een idee goed neerzet en een einde met een pakkende uitsmijter.

Losgaan als word-nerd

Maar dat hoeft natuurlijk niet. Je kunt in dezelfde vijfhonderd woorden ook zeven huiswerkopgaven opgeven, een woedende brief neerpennen of een radio-uitzending nadoen met om de drie zinnen een reclame of jingle. Of je kunt de vorm rechttoe, rechtaan houden en losgaan als woord-nerd. Door in de eerste letters van alle zinnen een geheime boodschap voor de lezer te verbergen, of door in een column over kijkcijfers overal waar het kan een woord te vervangen door een synoniem met daarin een ‘ij’ of door allerlei alliteraties je tekst in te smokkelen.

En al deze dingen, die het schrijven zo leuk maken, doe ik dus nooit in wetenschappelijke teksten. Misschien vind ik het daarom zo saai om ze te schrijven. En als ik ze al saai vind om te schrijven, hoe saai zijn ze dan om te lezen? Dankzij David Mitchell wil ik dit veranderen. Want wetenschappelijke artikelen vertellen een verhaal en ik wil zorgen dat het een zo goed mogelijk verhaal wordt.

Dit artikel verscheen op 3 november 2024 in de Volkskrant, naar aanleiding van de 42e Van der Leeuw-lezing op 1 november 2024.