Ionica Smeets

Hoogleraar wetenschapscommunicatie – Universiteit Leiden

  • Beste Ionica,
    Als leerling in de zorg heb ik een trucje geleerd om iemand een incontinentie-onderbroekje aan te trekken zonder de broek en schoenen uit te doen. (Broek iets laten zakken, linkergat van broekje om linkerschoen heen, aan bovenkant broek rechterdeel van broekje naar boven trekken, rechterdeel van boven naar uiteinde rechterbroekspijp trekken dan om rechterschoen heen, alles ophijsen.) Kan topologie mij nog meer helpen bij het omkleden van mensen die minder mobiel zijn?
    Xavèr

    Beste Xavèr,

    Ruim twintig jaar geleden volgde ik topologie als keuzevak, samen met één andere student op de kamer bij topoloog K.P. Hart. Zelden leerde ik zoveel in korte tijd. Nu ik zelf lesgeef aan de universiteit, verbaas ik me erover dat dit destijds kon: één docent die wekenlang een vak geeft voor twee studenten. Tegenwoordig moet het efficiënter, er zijn veel meer studenten per docent en er bestaan rekenmodellen die voorschrijven hoeveel tijd je mag besteden per student. (Moet ik de parallel met de zorg nog expliciet maken?)

    Maar topologie dus, het wonderlijke vakgebied waarin een donut hetzelfde is als een koffiekopje, omdat je ze, als ze van klei waren, in elkaar kunt omvormen zonder dat het materiaal scheurt. Het gat in de donut wordt het gat van het oor van het kopje, je verplaatst wat materiaal zodat het oor wat dunner wordt en maakt een deuk in de andere kant zodat je een kopje krijgt.

    Uw manier om een onderbroekje aan te trekken is een variant van de truc die sommige wiskundedocenten graag demonstreren: dat je je shirt kunt uittrekken terwijl je jas aanhoudt.

    Ik kan me voorstellen dat die variant ook handig kan zijn bij uw werk: bijvoorbeeld als u een onderhemd wilt uittrekken. Dan kan diegene het shirt erover aanhouden, wat in allerlei situaties prettig kan zijn. Maar dit had u zelf waarschijnlijk allang bedacht. (Overigens wil ik wiskundedocenten op het hart drukken om níét de variant met de onderbroek te demonstreren.)

    Ik groef in mijn geheugen voor andere topologische concepten die u zouden kunnen helpen in uw werk. De harigebalstelling leert dat je de haren op een bal nooit perfect plat kunt kammen, maar behalve de opbeurende naam heeft u daar in de praktijk weinig aan.

    Ik ken vooral geweldige goocheltrucs gebaseerd op topologie. Bijvoorbeeld die waarbij iemands handen vastgebonden zitten met touw en dit eerste touw dan weer met een tweede touw aan een paal is bevestigd. Dan kun je diegene bevrijden door het tweede touw vanaf de arm door het eerste touw om de pols te halen, een lus te vormen en de hand daardoor te steken. (Kijk vooral even een filmpje als ‘How to remove hands easily from rope’). Maar ik hoop zeer dat u deze situatie nooit tegenkomt in uw werk. Misschien heeft u wel ooit iets aan een variant hiervan als een stekker vastzit achter een meubelstuk en u die met wat handig luswerk kunt losmaken.

    Mochten lezers betere topologische tips hebben, dan zijn die welkom op ionica@volkskrant.nl. Net als nieuwe adviesvragen.

    Deze column verscheen op 19 januari 2024 in de Volkskrant.

    Nieuwe adviesvragen zijn van harte welkom. Liefst persoonlijke vragen die op het eerste gezicht he-le-maal niets met wiskunde te maken hebben. U kunt ze insturen via ionica@volkskrant.nl.

    Lees hier ook de andere columns van de reeks.

  • Lieve Ionica,
    Wetenschappers roepen steeds harder dat zwaar bewerkt voedsel echt niet gezond is. Al jaren strijd ik met mijn kookboeken tegen pakjes en zakjes, maar ik zie het productaanbod niet veranderen. Integendeel, het lijkt wel of er alleen maar meer knutselvoer komt. Wat zou ik nou toch eens kunnen doen om mensen echt gezonder en lekkerder te laten eten?
    Karin Luiten (Koken met Karin)

    Beste Karin,

    We kennen elkaar al jaren en ik denk vaak aan je als ik door de supermarkt loop. En als je bij ons op bezoek komt, verstop ik altijd even snel de pakjes aardappelpuree. Jouw vraag leek me een mooie om deze rubriek mee te beginnen in 2024, nu mensen nog bezig zijn met goede voornemens.

    Het slechte nieuws is dat getallen veel kunnen, maar dat gedragsverandering niet hun sterkste punt is. Het blijkt verdraaid lastig om mensen te veranderen met berekeningen of tabellen. Ik zou hier kunnen voorrekenen wat je te veel betaalt voor een zakje ‘ovenschotel witlof crèmesaus’ van € 1,49 waaraan je zelf witlof, ui, aardappel, spekjes, ei en kookroom moet toevoegen (dat komt erg dicht in de buurt van € 1,49). Of ik zou kunnen tieren dat het een gotspe is dat dit pakje in rode letters ‘650 gram groente in totaal’ vermeldt terwijl je die groente zelf moet toevoegen. Maar dat alles is zo zinloos. Mensen die het met me eens zijn, zullen enthousiast reageren. Mensen die graag zo’n pakje kopen, zullen deze column stom vinden.

    Misschien helpt het om jouw strijd te vergelijken met die tegen de tabaksindustrie. Advocaat Bénédicte Ficq beschreef laatst hoe verbijsterd ze was toen ze zich daarin verdiepte: ‘Dat dus mensen die superslim zijn, die op extreem hoge posities zitten, die alles lijken te hebben, niet één huis hebben maar waarschijnlijk tien en dan ook nog eens 27 auto’s, dat die mensen de meest doortrapte specialisten inhuren om zo veel mogelijk mensen aan het roken te helpen, terwijl ze weten dat de gebruikers er dood van gaan.’

    Een van die specialisten was de journalist Darrell Huff. Hij schreef in 1954 de bestseller How to Lie with Statistics. De smerige getallentrucs die hij beschrijft zijn volkomen tijdloos. Ik vond het schokkend toen een paar jaar geleden bekend werd dat de tabaksindustrie Huff in de jaren zestig inhuurde om te laten zien dat roken níét schadelijk is. Huff getuigde voor het Amerikaanse Congres en werkte zelfs aan een boek How to Lie with Smoking Statistics. Dat boek is nooit gepubliceerd, maar ik blijf het onvoorstelbaar vinden dat Huff alle statistische trucs uit zijn eigen bestseller misbruikte. Deed hij dat bewust? Of was hij aan het blunderen?

    Hoe hopeloos de strijd tegen de tabaksindustrie ook lijkt, er komen steeds meer maatregelen en het aantal rokers daalt gestaag. Dankzij mensen die bleven strijden. Dus ga door en vier vooral je kleine overwinningen in jouw strijd tegen pakjes en zakjes.

    Soms denk ik dat jij je eigen pakjes op de markt zou moeten brengen, met daarop duidelijk welke ingrediënten je moet toevoegen en heldere stap-voor-staprecepten. Waarbij de pakjes en zakjes leeg zijn, omdat je naast die ingrediënten en wat basiskruiden helemaal niets nodig hebt. Maar ja, dáár zullen mensen ook wel weer niet blij van worden.

    Deze column verscheen op 12 januari 2024 in de Volkskrant.

    Nieuwe adviesvragen zijn van harte welkom. Liefst persoonlijke vragen die op het eerste gezicht he-le-maal niets met wiskunde te maken hebben. U kunt ze insturen via ionica@volkskrant.nl.

    Lees hier ook de andere columns van de reeks.

  • De afgelopen zes jaar mocht ik bij Frontaal Naakt een boekenlijst maken met mijn favoriete boeken van het afgelopen jaar.

    Hierbij in het kort mijn top 7 boeken van 2023!

    7. Cheryl Strayed – Tiny beautiful things: Getipt door meerdere Volkskrant lezers, waarin Strayed al haar eigen ellende in de strijd gooit bij het adviseren van haar lezers.

    6. Jan Beuving – Ruitjesblues: Een bundel van zijn beste liedteksten tot nu toe, met een korte toelichting over het ontstaan ervan.

    5. Julie de Graaf en Wendy Panders – Het geweldige Grote Mensen boek: Nadat mijn dochter lang heeft lopen sjouwen, nam ik met toestemming van Julie de Graaf een kijkje. Wat een heerlijk boek met grappige tekeningen!

    4. Matthijs Deen – De Hollander en De Duiker: Beide literaire thrillers heb ik geluisterd in plaats van gelezen, twee geweldige boeken! Met smart wacht ik op deel 3, dat volgend jaar uitkomt.

    3. Anjet Daanje – Gezel in Marmer: Net zoals Kees ‘t Hart in 2006, verzuchtte ik: ‘Eindelijk, eindelijk weer eens een echt mooie roman.’

    2. Richard McGuire – Here: Dit stripboek laat met doorkijkjes dezelfde ruimte zien in verschillende tijden. Zonder veel woorden te gebruiken was het toch hypnotiserend en diep ontroerend.

    1. Becky Chambers – Wayfarers serie: Deze science fiction-boeken las ik in één adem uit, zo grappig en hoopgevend en fascinerend was het. Helaas beperkte deze reeks zich maar tot vier boeken.

    Mijn uitgebreidere omschrijvingen van, en gedachten bij, deze fantastische boeken kunt u lezen op Frontaal Naakt.

  • Hallo Ionica,
    Ik probeerde een doos van 20 x 20 x 20 centimeter in te pakken met cadeaupapier. Maar helaas, het papier was zeker 10 centimeter te kort en ook niet breed genoeg. Toen ik de doos diagonaal op het papier legde, kon ik hem gemakkelijk inpakken en hield ik zelfs papier over. Is dit wiskundig verklaarbaar?
    Peter Brink

    Beste Peter,

    Deze week moest ik diverse keren aan uw vraag denken. De eerste keer was toen ik een gesigneerde afdruk van een Gummbah-cartoon inpakte als cadeau voor mijn baas (voor de liefhebbers: het is die met de man die beledigd is door een schilderij met groene stippeltjes). De afdruk was 31,5 x 31,5 centimeter. Als je die op de klassieke manier zou inpakken, zou je een stuk cadeaupapier van ongeveer 65 x 35 centimeter nemen, die om de afdruk wikkelen met een kleine overlap en daarna de bovenkant en onderkant omvouwen met twee mooie flappen. Dat kost pakweg 2.275 cm2 aan cadeaupapier.

    Maar dat deed ik niet. Ik knipte een vierkant van ongeveer 45 x 45 centimeter en legde de plaat schuin daarop. Terwijl ik een loflied op de stelling van Pythagoras neuriede, vouwde ik de vier hoeken naar het midden. Het kwam keurig uit, met een heel klein randje overlap. Deze truc leerde ik ooit van het Platenmannetje in Delft, die langspeelplaten prachtig inpakte. Schuin inpakken is fantastisch voor platte pakjes: efficiënter kan niet. Op deze manier gebruikte ik ongeveer 2.025 cm2 aan cadeaupapier.

    De tweede keer dat ik aan uw vraag dacht, was toen ik stond te hannesen bij het inpakken van een legodoos. Die doos was 39 x 27 x 10 centimeter. Ik probeerde het eerst op de klassieke manier. Ik knipte een stuk cadeaupapier af dat net langer was dan de langste kant en wikkelde de doos erin. Maar mijn cadeaupapier bleek 70 centimeter breed en wie snel heeft meegerekend, beseft dat ik een spleet van 4 centimeter overhield.

    Toen probeerde ik het schuin. Hoe ik ook vouwde, steeds stak er ergens een hoek uit het cadeaupapier. Op een gegeven moment scheurde het papier en kon ik opnieuw beginnen. Ik nam een iets groter stuk papier en toen lukte wel het met schuin inpakken.

    Daarna moest ik nóg zeventien van die legodozen inpakken (dit waren namelijk de kerstpakketten voor mijn afdeling). Op internet bleken er hele origami-handleidingen te bestaan voor ‘Japans schuin inpakken’. Je moest dan wel heel precies meten en je doos onder een hoek van exact 33 graden neerzetten. Ik stond steeds heel erg lang te puzzelen. De perfecte afmetingen kwamen ook net onhandig uit met de lengte van het cadeaupapier op de rol.

    Toen vroeg ik me af wat meer waard was: een extra stukje cadeaupapier of de tijd die het me kostte om alles optimaal in te pakken. Uiteindelijk besloot ik de laatste tien dozen in te pakken op de klassieke manier, met een mooie strook papier in een contrasterende kleur over de spleet die er overbleef. In de verte hoorde ik de citers slaan en de beltrom gaan. Ik wens u fijne feestdagen, zonder al te veel rekenwerk.

    Deze column verscheen op 22 december 2023 in de Volkskrant.

    Nieuwe adviesvragen zijn van harte welkom. Liefst persoonlijke vragen die op het eerste gezicht he-le-maal niets met wiskunde te maken hebben. U kunt ze insturen via ionica@volkskrant.nl.

    Lees hier ook de andere columns van de reeks.